මේ තියෙන්නෙ නිවර්තන වැසි වනාන්තර අස්සෙ මහ ඝාම්භීර ලීලාවෙන් වැඩෙන දේවදාර වෘක්ෂයන්ගේ විශ්වීය කතාවක්. ගොඩක් මිනිස්සු දන්නේ බැදිදෙල් කියලා.. තව දුරටත් ගන් දෙල්, වල්දෙල්, කැළෑ දෙල්, සිංහල දෙල් කියලා මේ ගස් හැදුණු හැදුණු තැන අපටම ආවෙීනිකව නමි ලැබිලා තියෙනවා. මෙීවා එකක්වත් මෑත කාලයේදි ලැබුණු නමි නෙවෙයි. ඒ තරමි පාරම්පරික යුගයක් දක්වා මෙී බැදිදෙල විහිදිලා යනවා. ඒක අතිශය අධ්‍යාපනික කතාවක්. සරලවම කිවුවොත් මෙී ශාකයට තියෙනවා හිතවතුනි වසර 2000ට වඩා වැඩි ඉතිහාසයක්.
ඒක දේශීය බැදිදෙල් ශාකය අපට විතරයි උරුම ලෝකෙන්ම කියලා දැනගනිද්දි ඒකෙත් සැබෑම පහස විඳින්නන් අපි බවට පත්වෙලා තියෙනවා ප්‍රසිද්ධියේම. හේතුව මෙීක පහතරට තෙත් කලාපීයව මනහරම විදිහට ව්‍යාප්ත වෙලා තියෙන නිසා…
ගාල්ලට මාතරට රත්නපුරයට යාවෙලා ගියපු සිංහරාජයේ සොඳුරුතම දියදාරා අස්සෙ වගේම කන්නෙලිය වන ලැහැබ අස්සෙ අපූරුවටමත්
විදයාත්මකව( Artocarpus nobilis )යනුවෙන් හදුන්වන බැදි දෙල් සුද්දෝ කිවුවා උංගේ ශීතකලාපීය බිමිවල හැදෙන ආමන්ඩි ගසේ ශාකබීජ වලටත් වඩා ගුණදායි වගේම රසවත් සංඝටක මෙී බීජවල අඩංගුවෙන කතාවක්. සුද්දා හැමදාමත් අපේ ජාන හොරකමිකොළා. අරගෙන ගියා මේ කියන බැදිදෙල් ශාක කොටස්. මේක ලංකාවටම විතරයි උරුම කියන ශ්‍රී ලාංකීය අභිමානය ඔීටෝමැටිකිලිම ලැබුණා ඒ හරහා අපට….හැබැයි පුතේ උං එතනිං නැවතුනේ නෑ. මේ දෙල් ආහාරයට ගන්නා සංස්කෘතිය වඳකරන්න උං විවිධ උපායන් මේ බිමෙහි ඉපැද්දුවා. මහ කැළෑ ඝාතනය කළා. කන්නෙලියට අතීතයේ වෙචිච දේවල් මෙී කතාවල පැටලිලා තියෙනවා. මෙී බීජවල සාන්ද්‍රනයන් මිනිස් ශරීරයේ විවිධ රෝගවර්ග වලට රසායනිකව සටන් වදිනවා. ඇදුම රෝගය නිටිටාවටම සුව කරපු මෙී පාරමිපරික ආහාර ඇත්තටම අපේ දෙවැනි පරමිපරාවන් අතර ඒ තරං ජීවමාන නෑ. ඒක හරිම කේදවාචකයක්. සුද්දා තමයි ඒකේ මහමොලකරු…බැදිදෙල් සංස්කෘතිය අතුගෑවිලා යන්න ගෙනවා උං අපේ රටට අර “රටදෙල්” කියන ශාකය. රට දෙල් වසන්තය එනවා සත්තයි…….
හිනාවෙන්න නෙවෙයි මචං….අඬන්න ඔීන..අඬන්න…
හිනාවෙන්න නෙවෙයි මචං….අඬන්න ඔීන..අඬන්න…සුද්දා රට දෙල් ගෙනල්ලා ඉන්දුවෙ ඉස්සෙල්ලම ගාල්ලේ. හොයලා බලන්න ඒ ගැන. ඒක මම කියනවට වඩා දැනෙයි එතකොට. තාමත් තියෙනවා ඒක..හැබැයි ඒ ඉන්දිල්ල ආදරේට නෙවෙයි පුතේ… මෙී රටදෙල් අපේ ආහාර සංස්කෘතියේ විපරිත රස මැවූවට පිශ්ඨාදික නිසා, ඌෂ්නාදික නිසා කරකැවිල්, කලාන්තය, බඩපුරවාලෑම කාපුගමං එන ප්‍රතිඵල වෙලා තියෙනවා…වැඩෙී බලන්න ගෙනත් කාලම බලන්න කියලා මම මගේ හිතවතුන්ට ආරාධනා කරනවා…
වනාන්තරයක වගේම ගමිමානයක සශ්‍රීකත්වය වෙනුවෙන් මේ බැදිදෙල් ශාකය හදන ඉඩ මහ දැවැන්ත වින්දනාත්මක එකක්..
වඳුරංට,රිලවුන්ට, දඬුලේනන්ට දෙන සතුට මෙී ඉඳුණු බැදිදෙල් මදුලු හරහා…..
උඩ පැනලා යන්නේ. ඒ තරං රසවත්. මත්වෙනවා දරුණුවටම.
වඳුරංට,රිලවුන්ට, දඬුලේනන්ට දෙන සතුට මෙී ඉඳුණු බැදිදෙල් මදුලු හරහා…..උඩ පැනලා යන්නේ. ඒ තරං රසවත්. මත්වෙනවා දරුණුවටම.සතුන් විසින් දිවා කාලයේ මෙන්ම මා වවුලන්, බටු වවුලන් විසින් රාත්‍රි 
කාලයට කාදමන බැදිදෙල් මදුලුවල පුන්චි ඇටවල රහනං ඉතිං කාපු කෙනෙක්ට කවදාවත්ම අමතකවෙන එකක් නෑ… ඒවා ගෙදර ඇහිඳංවිල්ලා කබලෙදාලා බැදලා ගත්තම…..ඒ රහට ගහන්නත් රහක් මම අත්විඳලම නෑ…. ගස් කජුත් පරාදයි.. ඒ ඇට ගිනි අඟුරේ පුචිචලාත් කදිමයි… පදමට ගන්න ශිල්පය අත්‍යාවශයි. වෙීලපු බැදිදෙල් අටුකොස් වංගෙඩියෙ දමලා පොල් දමලා කෙටලා කිතුල් පැණියෙන් ලුණු ඇබින්දකුත් දමලා මික්ස් කරලා ගුලියක්‌ විදිහට හදලා ගත්තම….. හම්මෝ ඉතින්…..මෙීවා තමයි රසවල් කියන්නේ…
කාලයට කාදමන බැදිදෙල් මදුලුවල පුන්චි ඇටවල රහනං ඉතිං කාපු කෙනෙක්ට කවදාවත්ම අමතකවෙන එකක් නෑ… ඒවා ගෙදර ඇහිඳංවිල්ලා කබලෙදාලා බැදලා ගත්තම…..ඒ රහට ගහන්නත් රහක් මම අත්විඳලම නෑ…. ගස් කජුත් පරාදයි.. ඒ ඇට ගිනි අඟුරේ පුචිචලාත් කදිමයි… පදමට ගන්න ශිල්පය අත්‍යාවශයි. වෙීලපු බැදිදෙල් අටුකොස් වංගෙඩියෙ දමලා පොල් දමලා කෙටලා කිතුල් පැණියෙන් ලුණු ඇබින්දකුත් දමලා මික්ස් කරලා ගුලියක්‌ විදිහට හදලා ගත්තම….. හම්මෝ ඉතින්…..මෙීවා තමයි රසවල් කියන්නේ…ජීවිතේ විඳිනවා කියනනේ එක්තරා විදිහකට මෙී පාරම්පරික හෙළ උරුමයන් එක්ක ජීවත්වෙන, ගහටකොලට,ඉරට මලට,ඇලට,දොලට ආදරේ මිනිස්සු විතරයි කියලා මට හිතෙනවා.. ප්‍රේමය,රාගය අහුලාගත්තේ අපි ඊටත් පස්සෙයි.. අපරාදේ අපට අහිමිවෙලාගියපු අපේ මෙී ස්වාභාවික සංස්කෘතීන්…පරිසර හිතකාමී ආචාරධර්මයන්……ගහ කොළ සතා සිවුපාවා.
ඔන්න හැදෙනවා මෙදාපාර බැදිදෙල්… මෙී ආදරණීය ඇරයුම කන්නම විතරක් නෙවෙයි. අපට පුලුවන්නං මේ වඳවෙලායන බැදිදෙල් ශාකය වෙනුවෙන්,අධ්‍යාපනිකව වැඩක් හදන්න, වෙනම රෝපනයක් උදාකරන්න අඩුගානේ බැදි දෙල් ඇට ටිකක් හොයාගෙන ඇවිත් කැලේකට විසි කරලා පැළවෙන්න අරින්න,ඒක තමයි නියම